Hashimoto, czyli przewlekłe autoimmunizacyjne zapalenie tarczycy cechuje się limfocytowymi naciekami w obrębie gruczołu tarczowego, obecnością przeciwciał przeciwko tyreoglobulinie (anty-TG) i tyreoperoksydazie (anty-TPO) w surowicy oraz przemijającymi zaburzeniami hormonalnymi. Hashimoto może przebiegać z eutyreozą, niedoczynnością, a także nadczynnością tarczycy.
W przypadku niedoczynności tarczycy konieczne jest farmakologiczne leczenie niedocznności tarczycy poprzez dożywotnie substytuowanie lewotyroksyny, której dawka dobowa jest ustalana indywidualnie przez lekarza endokrynologa, pod kontrolą stężenia TSH.
W przypadku nadczynności leczenie dostosowywane jest w zależności od przyczyny powstania choroby, nasilenia objawów oraz chorób współtowarzyszących. W przypadku leczenia farmakologicznego podawane są tyreostatyki, czyli leki przeciwtarczycowe, które hamują produkcję hormonów tarczycy.

W każdym przypadku istotne jest wspomaganie leczenia farmakologicznego. Odpowiednio dobrana dieta może zwiększyć ochronę i usprawnianie działania tarczycy oraz układu immunologicznego, tym samym pozwala łagodzić toczący się proces zapalny.

Gluten

Wiele badań wskazuje na powiązanie chorób autoimmunizacyjnych z glutenem. W przypadku Hashimoto wskazuje się na podobieństwo gliadyny i tkanki tarczycowej. Wytwarzane w odpowiedzi na gliadynę przeciwciała atakują także komórki tarczycy.

Gluten jest mieszaniną prolamin i glutein znajdujących się w zbożach. Głównymi białkami z grupy prolamin w zbożu to gliadyna w pszenicy, sekalina w życie, horedeina w jęczeniu oraz awenina w owsie. Również w trawach i pesudozbożach uważanych za beglutenowe znajdują się prolaiminy – zeina w kukurydzy, oryzeina w ryżu oraz panicyna w prosie (kasza jaglana). Zaznaczyć jednak trzeba, że dla osób z celiakią lub alergią na gluten toskyczne są białka pszenicy, żyta i jęczmienia.

Wobec powyższego warto zastanowić się, czy istnieje potrzeba stosowania diety bezglutenowej u chorych na Hashimoto. Z uwagi na podobieństwo gluteiny i tkanki tarczycowej bez wątpienia warto ograniczyć w diecie chorego podaż produktów zawierających pszenicę, w tym także pszenicę orkisz, kaszę bulgur oraz kuskus, które również pozyskiwane są z pszenicy. Niewątpliwie warto jest zdiagnozować ewentualną alergię na gluten i wykluczeń dokonywać w przypadku jej wystąpienia. Warto także chorych na Hashimoto diagnozować w kierunku celiaki. Badania wykazują, że ryzyko zachorowania na celiakię jest większe u pacjentów z innymi chorobami autoimmunologicznymi, w tym właśnie choroby Hashimoto.

Goitrogeny

Goitrogeny to antyodżywcze substancje, które mogą metabolizm jodu oraz hamować syntezę hormonów tarczycy, a także prowadzić do przerostu gruczołu, tj. powstawanie woli (stąd też goitrogeny nazywa się substancjami wolotwórczymi). Występują głównie w roślinach z rodziny krzyżowych: kapuście, brukselce, jarmużu, kalafiorze, rzepie, kalarepie, rzepaku. Goitrogeny obecne są we wszystkich częściach roślin, a w największym stężeniu w ich nasionach. Do organizmu człowieka trafiają przez bezpośrednie spożywanie warzyw lub z mlekiem pochodzącym od krów karmionych paszą zawierającą dużą ilość roślin krzyżowych. Wolotwórcze działanie goitrogenów jest tym silniejsze, im mniejsza jest podaż jodu w diecie chorego.

Warto pamiętać jednak, że goitrogeny są bogatym źródłem witamin i mikroelementów i całkowita ich eliminacja nie jest zasadna. Obróbka termiczna oraz kiszenie, powoduje zmniejszenie właściwości wolotwórczych o 30%. Zatem odpowiednia podaż i forma obróbki kulinarnej pozwala zmniejszyć ryzyko negatywnego wpływu goitrogenów na organizm. Wyjątkiem jest soja, która także należy do goitrogenów, jednak działa hamująco na aktywność perpoksydazy tarczycowej.

Laktoza

W jednym z badań prawie 80% chorych na Hashimoto cierpi jednocześnie na nietolerancję laktozy. Po ośmiu tygodniach diety z ograniczeniem produktów zawierających laktozę zaobserwowano zmniejszenie stężenia TSH. Jednakże u osób, które nie miały nietolerancji laktozy, eliminacja produktów ją zawierających nie przyniosła żadnych zmian. W innym badaniu osoby z nietolerancją laktozy wymagały o 30% większej dawki tyroksyny.

Duże ilości laktozy zawiera mleko. Natomiast produkty mleczne zawierają jej o wiele mniej – bakterie fermentacji mlekowej żywią się cukrem mlecznym, laktozą. Dodatkowo bakterie zawarte w jogurtach „tną” laktozę na lepiej przyswajalną formę kwasu mlekowego. Zawartość laktozy w mleku wynosi ok. 4,5-5%. Jogurt, kefir i maślanka zawierają jej podobną ilość, jednak w bardziej strawnej formie. Sery białe zawierają laktozę na poziomie ok. 3%, a sery żółte – 0,1% i mniej.
Nim sięgniemy po produkty „bez laktozy” warto się zastanowić, o ile mniej będzie jej w produkcie i czy jest to warte zapłacenia znacznie wyższej ceny – niestety produkty bez laktozy są znacznie droższe od regularnych produktów. Na pewno, nim wyeliminujemy laktozę z diety, warto wykonać badania, np.: wodorowy test oddechowy lub próbę eliminacyjną.

Laktoza zaburza wchłanianie tyroksyny u osób, które cierpią na nietolerancję laktozy. Można rozważyć eliminację produktów zawierających laktozę w posiłku spożywanym na śniadanie, czyli pierwszym posiłku po przyjęciu tyroksyny.

Kawa

Kawa, tak samo jak soja, zaburza wchłanianie tyroksyny. Niektórzy endokrynolodzy zalecają, by poranną kawę spożyć ok. 2 godziny po przyjęciu tyroksyny.

Zalecenia żywieniowe

Podstawowe zalecenia żywieniowe dla osób chorych na niedoczynność tarczycy i Hashimoto nie różnią się od wytycznych diety zwyczajowej, zbilansowanej i pełnowartościowej. Zakłada się podaż białka na poziomie 15−20% wartości energetycznej diety. Pełnowartościowe białko, pochodzenia zwierzęcego jest źródłem aminokwasu egzogennego – tyrozyny, która jest wyjściowym substratem do syntezy podstawowego hormonu tarczycy − tyroksyny (T4).

Tłuszcze powinny dostarczać 25-30% wartości energetycznej diety i powinny być przede wszystkim pochodzenia roślinnego. Istotna jest podaż wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3, które pobudzają wątrobę do przemiany T4 w T3, zwiększając metabolizm ustroju oraz wrażliwość komórek na hormony tarczycy.

Pozostałą pulę energii stanowić powinny węglowodany złożone ze szczególnym uwzględnieniem błonnika pokarmowego. Badania wykazują, że przewlekłemu zapaleniu tarczycy często towarzyszy insulinooporność. Z tego powodu ważne jest, by w diecie stosować węglowodany o niskim indeksie glikemicznym.

Szczególną rolą w diecie chorych na Hashimoto odgrywają składniki odżywcze wpływające na prawidłową pracę tarczycy. Zasadnicze znaczenie dla prawidłowego metabolizmu hormonów tarczycy mają przede wszystkim witamina D, jod, żelazo, selen i cynk. Współistniejące niedobory tych pierwiastków mogą zaburzać funkcjonowanie tarczycy.

Witamina D

Kilka badań wykazało korelację między niedoborem witaminy D a autoimmunizacją tarczycy. Niejasne jest jednak to, czy niski poziom witaminy D (25[OH] D) obserwowane u pacjentów z Hashimoto jest wynikiem samej choroby, czy jej przyczyną. Oprócz funkcji homeostazy wapniowo-fosforanowej witamina D jest uważana za regulator różnych procesów przebiegających za pośrednictwem układu immunologicznego. Mechanizmy leżące u podstaw założenia, że witamina D jest związana z autoimmunizacją, nie są jasne, ale prawdopodobnie wiążą się z jej funkcjami przeciwzapalnymi i immunomodulacyjnymi. Również mechanizm korelacji większych niedoborów witaminy D z wyższymi stężeniami TSH nie są do końca poznane. Poziom witaminy D koreluje także z poziomami przeciwciał a-TPO i a-TG. Niewątpliwie witamina D jest jednym ze składników gwarantujących optymalną pracę gruczołu tarczycowego.
Źródłem witaminy D są m.in. tłuste ryby, żółtka jaj, wątroba, wołowina, grzyby. Jednak podaż z pożywienia jest niewielka.

Tiamina

Tiamina pełni w organizmie szereg funkcji, m.in. bierze udział w uwalnianiu kwasu solnego w żołądku. Chorzy na Hashimoto często mają niski poziom kwasu żołądkowego. Objawem niedoboru witaminy B1 jest chroniczne zmęczenie, zaburzenia koncentracji i drażliwość.
Źródłem tiaminy są m.in. nasiona słonecznika, wieprzowina, pistacje, zielony groszek, orzechy arachidowe, soczewica.

Selen

Selen odgrywa znaczącą rolę w czynności tarczycy, a jego niedobór jest uważany przez niektórych autorów za przyczynę zaburzeń tarczycy. Selen w połączeniu z białkami tworzy związki o działalności przeciwutleniającej, selenoproteiny, która chronią tarczycę przed destruktywnym działaniem nadtlenku wodoru, powstałego w trakcie przemiany jodu do postaci aktywnej. Wyniki niektórych badań naukowych wykazują, że suplementacja selenu u osób z niedoczynnością tarczycy przyczynia się do normalizacji funkcji tego gruczołu. Wskazuje się, że u osób chorujących na Hashimoto zmniejsza się poziom autoprzeciwciał anty-TPO po suplementacji selenem. Pojawia się jednak coraz więcej badań, których wyniki nie są jednoznaczne. Zauważalne jednak jest, że korekcja umiarkowanego do ciężkiego niedoboru selenu może przynieść korzyści w zapobieganiu i leczeniu Hashimoto, a także Gravesa-Basedowa. Zasadne jest wprowadzenie suplementacji w przypadku stwierdzonych niedoborów tego pierwiastka.
Źródłem selenu są m.in. ryby i owoce morza, orzechy brazylijskie, jajka, drób.

Żelazo

Długotrwały brak odpowiedniej ilości żelaza w diecie ma niekorzystny wpływ na metabolizm tarczycy. Odpowiedzialna za produkcję hormonów gruczołu tarczowego peroksydaza tarczycowa jest enzymem hemowym, zawierającym w swoim składzie żelazo. Żelazo przyczynia się m.in. do zmniejszonej konwersji T4 do T3 oraz zwiększonego wydzielania TSH.
Wspomnieć należy tu także o niedokrwistości z niedoboru żelaza, która zaburza metabolizm tarczycy. W przypadku niedoczynności tarczycy w wyniku niedokrwistości, podanie żelaza do leczenia tyroksyną poprawia oba stany, w porównaniu z samą terapią tyroksyną.
Wchłanianie żelaza, szczególnie niehemowego (czyli pochodzenia roślinnego) ułatwi obecność witaminy C. Połączenie żelaza hemowego (produkty zwierzęce) i niehemowego zwiększa biodostępność tego drugiego.
Źródłem żelaza hemowego są m.in. podroby, ryby, mleko i jego przetwory, natomiast niehemowego m.in.: suche nasiona roślin strączkowych, szpinak, por, brokuły.

Cynk

Cynk odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego. Obniżony poziom cynku w organizmie utrudnia konwersję hormonu T4 do T3, a także upośledza produkcję TSH. W literaturze przedmiotu spotkać można zalecenia suplementacji cynkiem w dawce dobowej 25 mg.
Suplementacja preparatami cynk+selen jest bezcelowa, ponieważ pierwiastki te są antagonistami, oznacza to, że wzajemnie znoszą swoje działanie. Zaleca się także, by w przypadku suplementacji, cynk przyjmować wieczorem, a selen rano, najlepiej wraz z witaminą E, która poprawia wchłanialność selenu i zwiększa jego potencjał antyoksydacyjny.
Źródłem cynku są m.in. małże i ostrygi, grzyby, wątroba cielęca, kakao.

Jod

Jod jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania tarczycy. Tyroksyna (T4) zawiera cztery cząsteczki jodu, a trijodotyronina (T3) trzy. U osób chorujących na Hashimoto, nadmiar jodu może nasilać odpowiedź zapalną układu immunologicznego, a co za tym idzie poprzez zwiększenie nacieków limfocytarnych zwiększać uszkodzenia struktur pęcherzykowatych tarczycy.
Źródłem jodu w diecie jest przede wszystkim jodowana sól kuchenna, jednakże nie zaleca się spożywania ilości większej, niż łyżeczka dziennie. Innym źródłem są m.in. ryby oraz żółte sery, mleko, jajka, groszek i banany.

Podsumowanie

Stosowanie odpowiedniej diety wspomaga leczenie farmakologiczne, chroni i usprawniania działanie tarczycy oraz układu immunologicznego, a także wpływa na toczący się proces zapalny. Schemat dietetyczny powinien uwzględniać indywidualne alergie pokarmowe, współwystępowanie innych chorób i styl życia chorego. Nie bez znaczenia pozostaje także prawidłowo dobrana suplementacja.
Wprowadzenie diety eliminacyjnej powinna poprzedzać diagnostyka, konsultacja ze specjalistą oraz edukacja żywieniowa. Wykluczenia wiążą się z ryzykiem powstawania niedoborów dlatego też dieta powinna być szczególnie urozmaicona i dobrze zbilansowana.

Źródła:
Mojka K., Charakterystyka mlecznych napojów fermentowanych, „Probl Hig Epidemiol” 2013, 94(4): 722-729
Freeman H. J., Endocrine manifestations in celiac disease, “World Journal of Gastroenterol” 2016; 22: 8472-9.
Hadithi M., de Boer H., Meijer J. W. et al., Coeliac disease in Dutch patients with Hashimoto’s thyroiditis and vice versa, “World Jurnal of Gastroenterol” 20-07; 13: 1715-22.
2015, Sep, 21(9):993−1000
Naiyer A.J., Shah J., Hernandez L., et al., Tissue transglutaminase antibodies in individuals with celiac disease bind to thyroid follicles and extracellular matrix and may contribute to thyroid dysfunction, Thyroid 2008, 18: 1171-8.
Waliszewska-Prosół M., Ejma M., Encefalopatia Hashimoto – patogeneza, obraz kliniczny i leczenie, „Via Medica” 2016: 206-10
Tuhan H, Işık S, Abacı A., et al., Celiac disease in children and adolescents with Hashimoto Thyroiditis, “Turk Pediatri Ars” 2016; 51: 100-5.
Miśkiewicz P. et all., HLA DQ2 haplotype, early onset of graves’ disease and positive family history of autoimmune disorders are risk factors for developing celiac disease in patients with graves’ disease, „Endocr Pract.”,
Hu S., Rayman M.P.., Multiple Nutritional Factors and the Risk of Hashimoto’s Thyroiditis”, „Hellenic Journal of Nuclear Medicine” 2017:51-56.
Zakrzewska E., Zegan M., Michota-Katulska E., Zalecenia dietetyczne w niedoczynności tarczycy przy współwystępowaniu choroby Hashimoto, „Bromatologia. Chemia. Toksykologia.” XLVIII, 2, 2015, 117–127.
Roy A., Laszkowska M., Sundström J., et al., Prevalence of celiac disease in patients with autoimmune thyroid disease: a meta-analysis, „Thyroid” 2016, 26: 880-90.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/28639965
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24796930
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24078411
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24796930