Chemio- i radioterapia oddziałują nie tylko na nowotwór, ale na cały organizm chorego. To sprawia, że leczenie może powodować szereg objawów niepożądanych. Chorzy często tracą apetyt, co prowadzi do spadku masy ciała. Często leczeniu towarzyszą nudności, wymioty, zaburzenia czucia smaku, biegunki lub zaparcia. Ma miejsce ogólne osłabienie organizmu.

Celem diety w okresie leczenia chemio- i radioterapią jest nie dopuszczenie do niedożywienia, wzmocnienie ogólnej odporności organizmu, poprawa przemiany materii oraz ochrona narządów wewnętrznych narażonych na uszkodzenia wskutek chemio- i radioterapii.

Nie istnieje jedna dieta dla wszystkich pacjentów onkologicznych. Dieta zależna jest od umiejscowienia nowotworu, zaawansowania choroby oraz dolegliwości, jakie towarzyszą choremu. Określić można ogólne zalecenia żywieniowe.

Dieta powinna być lekkostrawna i urozmaicona. Zapotrzebowanie kaloryczne ustalone powinno być indywidualnie, a dieta powinna uwzględniać zwiększoną podaż białka. Białko, jako materiał budulcowy, sprzyja szybszej regeneracji organizmu. Należy zadbać o źródło pełnowartościowego białka – mięso, nabiał, jaja, oraz białka roślinnego. W zależności od stanu odżywienia pacjenta przyjąć można podaż białka na poziomie 1,5-2 g /kg masy ciała. Warto zwiększyć udział ryb w diecie, jako źródła zarówno białka, jak i kwasów tłuszczowych omega-3, wykazujących działanie antynowotworowe. Najlepiej, aby porcja produktów zawierających białko znajdowała się w każdym posiłku.

Należy unikać spożywania surowego mleka. Produkty mleczne podawać ostrożnie, szczególnie pacjentom z nowotworem w obrębie przewodu pokarmowego. Jeśli są dobrze tolerowane, należy uwzględniać je w codziennym jadłospisie. Fermentowane produkty mleczne są lepiej trawione niż mleko, zawierają bakterie probiotyczne, które tworzą barierę ochronną dla przewodu pokarmowego.

Zwiększenie ilości warzyw i owoców, szczególnie świeżych, najlepiej sezonowych zwiększa potencjał antyoksydacyjny diety. Warzywa i owoce są również źródłem błonnika, który wykazuje korzystny wpływ na układ pokarmowy. Jednocześnie jednak należy mieć na uwadze, że nie wszyscy pacjenci będą dobrze tolerowali większą ilość błonnika w diecie. Dotyczy to szczególnie pacjentów z nowotworem narządów układu pokarmowego. Chorzy na nowotwory żołądka nie mogą spożywać surowych warzyw i owoców, stąd konieczna jest ich obróbka termiczna lub podawanie produktów w formie przecierów, zup, musów, kisieli i galaretek.

Ilość tłuszczu w diecie powinna być kontrolowana. W przypadku diety wysokoenergetycznej konieczne może być zwiększenie udziału tłuszczu kosztem węglowodanów. Zaleca się wybierać produkty o niskiej zawartości tłuszczu, a do potraw dodawać nierafinowane oleje roślinne – rzepakowy, lniany, oliwa z oliwek. Zaleca się nie stosować tłuszczu w trakcie obróbki kulinarnej, a dodawać go do gotowej potrawy przed podaniem.

Zalecaną obróbką termiczną jest gotowanie, w tym gotowanie na parze. Można także potrawy dusić bez dodatku tłuszczu, piec w foli aluminiowej lub rękawie foliowym lub naczyniach żaroodpornych.

Z diety należy wyeliminować:

• alkohol,
• czekoladę i słodycze,
• produkty tłuste, wędzone, konserwowane, marynowane, solone,
• margaryny i miksy do smarowania pieczywa,
• czerwone mięso,
• napoje gazowane,
• produkty wzdymające, strączkowe i surowe kapustne,
• fast-food i produkty smażone.

Należy jeść powoli, dokładnie przeżuwając, bez pośpiechu. Potrawy powinny być ciepłe lub w temperaturze pokojowej. Zaleca się spożywanie 4-5 posiłków co 2-3 godziny. W przypadku osób, które tracą na masie ciała można wprowadzić przekąski pomiędzy posiłkami – budynie, owoce, kisiele, kanapki lub przeznaczone do tego celu preparaty odżywcze. Chory powinien przyjmować ok. 2 litrów płynów dziennie. Jeśli występuje problem z nudnościami, wodę należy pić bardzo często małymi łykami.

Zamiast soli zaleca się stosowanie ziół, przy czym ich wybór uzależniony jest od tolerancji chorego. Można sięgać po bazylię, lubczyk, majeranek, melisę, szałwię, tymianek.

Niechęć do jedzenia

W przypadku, gdy chory nie ma apetytu lub odczuwa niechęć do jedzenia można przygotować niewielkie posiłki stanowiące skoncentrowane źródło energii i niezbędnych składników odżywczych. Takim posiłkiem może być zupa, kasza, ryż, makaron z dodatkiem oliwy lub oleju lnianego lub rzepakowego. Może to też być porcja mięsa z dodatkiem warzyw surowych lub gotowanych. Albo deser z twarogu z orzechami i owocami. Chodzi o to, aby w małej porcji jedzenia było pełnowartościowe białko i większa ilość kalorii.

Gdy chory czuje niechęć do spożywania mięsa można je przygotowywać gotując z warzywami. Lepiej wybierać mięso drobiowe, które jest delikatniejsze, mniej wyraźne w smaku.

Nadmierna utrata masy ciała

Aby uzupełnić zapotrzebowanie energetyczne można zwiększyć podaż tłuszczów roślinnych. Można także wprowadzić przekąski pomiędzy posiłkami – owoce, budynie, kisiele.

Nudności, wymioty

Aby chory nie odczuwał zmiany smaku i zapachu oraz nudności należy podawać potrawy przestudzonych lub nawet chłodne. Niekiedy nudności ustępują po zjedzeniu lub wypiciu kwaśnego produktu. Można podać niewielką ilość kiszonej kapusty lub ogórków lub wodę z sokiem z cytryny lub imbir.

Zaparcia

W przypadku zaparć należy podjąć próbę stopniowego zwiększania ilości błonnika w diecie poprzez włączenie do jadłospisu pełnoziarnistego pieczywa, płatków zbożowych, otrąb, kasz, brązowego ryżu oraz surowych warzyw i owoców.

Biegunki

W przypadku biegunki przez 1 – 2 dni należy stosować dietę kleikową oraz dostarczać dużej ilości płynów. Po uzyskaniu poprawy należy stopniowo włączać do jadłospisu pokarmy stałe w niewielkich ilościach. Najlepiej podawać gotowany biały ryż, ziemniaki, pieczone jabłka, gotowaną pierś kurczaka, łagodnie przyprawione zupy.

Bezwzględnie należy wykluczyć żywność zawierającą sorbitol, który ma działanie przeczyszczające. Gdy przyczyną biegunki jest mleko i jego przetwory, należy wykluczyć je do czasu ustabilizowania pracy jelit. Zaleca się warzywa i owoce surowe zastąpić gotowanymi. Podczas biegunek nie wskazane są buraki czerwone, warzywa kapustne i cebulowe, śliwki, owoce cytrusowe i suszone, sok jabłkowy i gruszkowy.

Jeśli nasilone biegunki lub wymioty, utrzymują się dłużej niż jedną dobę, koniecznie należy skontaktować się z lekarzem, ze względu na możliwość szybkiego odwodnienia.

Trudności z przełykaniem

W trakcie pojawienia się trudności z połykaniem i zapaleniem błony śluzowej jamy ustnej, należy pacjentowi podawać potrawy w postaci przetartej, papkowatej. Konieczne jest wykluczenie z diety wszystkich produktów suchych, chrupiących i o ostrych krawędziach, które mogłyby dodatkowo drażnić i ranić jamę ustną.

Zalecenia żywieniowe koniecznie trzeba modyfikować w zależności od rodzaju i nasilenia dolegliwości. Każdy pacjent jest inny, każda choroba przebiega inaczej. Niektóre przypadku mogą wymagać konsultacji u specjalisty w zakresie dietoterapii chorób nowotworowych, a także wsparcia farmakologicznego. Prawidłowe odżywianie jest gwarancją lepszego rokowania zdrowotnego. Dobrze odżywiony, mocniejszy organizm ma więcej energii do walki z chorobą. Odpowiednia dieta pomoże zwiększyć odporność organizmu i szansę na wyleczenie.

Źródło:

M. Grzymkowski, J. Gawęcki [red.], Żywienie człowieka zdrowego i chorego, PWN, Warszawa 2012.
H. Ciborowska, A. Rudnicka, Dietetyka Żywienie zdrowego i chorego człowieka, PZWL, Warszawa 2014.
Żywienie a choroba nowotworowa. Poradnik dla pacjentów i ich rodzin. Wyd. IŻŻ, Warszawa 2013.